Monday, August 16, 2010

My New Published Book GOSAINKUNDA:NATURE,CULTURE and HISTORY


Foreword
-Dr.Ramesh K. Dhungel
I read through the manuscript of the book Gosainkunda: Prakiti,itihas and samskriti (Gosainkunda: nature, history and culture) by Subash Acharya “Aagaman” and found it to be of interest for two major reasons: (i) it encompasses information relating to Gosainkunda, extracted and gathered from published sources, oral traditions and the data collected from the field and (ii) the study is the first guide book of this kind that has synchronically reviewed the published sources relating to various aspects of Gosainkunda, one of the most venerated and interesting Himalayan natural pilgrimage centers of Buddhist, Hindu and shamanistic spiritualists of Nepal, Tibet, and India.
Acharya’s work is appreciable because it is being published at the height of Nepal’s difficult period in its history caused by the growing ethnocentric trend in politics and the consequent disorder in socio-religious harmony historically maintained in the country from the earliest antiquity. If we study the historical and cultural phenomenon related to pilgrimage centers of Nepal, we find religious and cultural equilibrium characterized by the existence that is enhanced by such spiritual centers. Unfortunately, a good number of activists lamented with ethnocentric, regional, and particular political and religious interests are putting their efforts to shift the delicate balance and intentionally destroy this age-old tradition of socio-cultural harmony in Nepal. At this juncture, there is no doubt that the studies like the one by Subash Acharya can be instrumental to avoid the socio-cultural misunderstanding created by the activists with vested political and communal interests. I believe, Acharya’s book has been successful in bringing into light the harmonious importance of Gosainkunda to various ethnic and religious communities of Nepal, Tibet, and India. Nepal is one of very few places in the world where people of different ethnic origin gather together in one particular pilgrimage center for worship, pray, and celebrate their practices and traditions. In some occasions, they also perform and celebrate spiritual activities and festivals commonly together. Gosainkunda is one of such pilgrimage centers where Hindu, Buddhist, Bon and the Shamanistic practitioners of other streams go for pilgrimage and perform their spiritual duties according to their own traditions and beliefs.
It is interesting that most of the pilgrimage centers of this kind in Nepal are not seem to have a single text or guiding principle prescribed for paying homage, worship, and celebration of religious festivals. Thus, priests, shamans and general public of different spiritual beliefs are free to use their respective traditions while performing religious activities in and around pilgrimage centers of different geographic locations. However, because of the lack of proper historical and cultural knowledge of our harmonious society and the growing tendency to ignore the historical root of our cultural coexistence, we have been misguided by the mischievous agendas of both internal and external destructive elements causing Nepal to spiral towards civil war. In order to maintain the cultural harmony and social unity in ethnically diverged Nepal, this is the exact time that intellectuals and citizens with capacity, courage and wisdom must be very active in studying the nature of our deep-rooted cultural values and educate people by bringing into light the reality of our past. It can be expected that multidisciplinary or synchronic studies of prominent centers of cultural and religious importance such as this one can play an important role in maintaining socio-religious harmony in the country. Thus, in order to save Nepal from the danger of possible self destruction, studies of this kind has been an essential task for scholars and members of civil society who are committed to maintaining social harmony.
Although the main objective of the book is not intended to produce a disciplined research report, it has undoubtedly brought together information covering multiple aspects of the region from various sources. It covers the study of topography, geography, history, religion and cultures of the region and the destination pilgrimage center of Gosainkunda. The etymological description of the geographical names of Gosaikunda in Sanskrit, Tibetan, and local dialects of Tamang and Gurung (pp. 3-5) is one of the most useful aspects of the book. Similarly, the brief description of tangible cultural heritage of the pilgrimage destination of Gosainkunda and those located in different routes is also an important aspect of the book. However, it seems that the study can benefit from supplementary technical and historical details in the description of temples, monasteries, and sculptural arts.
Acharya’s book is overwhelmed with historical, touristic and geographic information. This study can be labeled as the semblance of published and unpublished Hindu, Buddhist and other literary and archival sources written in Sanskrit, Nepali, Newari, and Tibetan. A considerable space in the book seems to have been occupied by information relating to the Malla rulers and Newar society’s deep-rooted historical, cultural and spiritual linkage with Gosainkunda. The Newari sources collected and used by the author have supported the notion that the Buddhist Newar community’s involvement in the spiritual activities in Gosainkunda is higher than the Hindu Newars. However, the intensity of the veneration shown by the the Malla rulers towards Gosainkunda is always worth mentioning even though they were the followers of the Sanatana Hindu tradition.The touristic information included in the book is useful material for those who would like to plan a pilgrimage to Gosainkunda. Acharya’s book provides information without omission of any essential information. These include details of different routes to Gosainkunda, information regarding lodging, fooding, required clothing, and health related supplies to be taken by both pilgrims and tourists.The narrative presented by the author relating to the management aspect of the pilgrimage site can also be considered quite useful for those who intend to know about Gosainkunda in general or are planning a visit. This includes information relating to local organizations, government units and individuals involved in managing festivals.

I strongly believe, the book can play an important role in providing a better understanding of Gosainkunda and promoting its tourism industry as well as supporting the maintenance of socio-religious harmony in Nepal. Similarly, we can also expect that this type of study may also help to understand the unique Nepali tradition of unity that helped establish pilgrimage centers like Gosainkunda between Hindu, Buddhist, and shamanistic practices throughout the country. I congratulate the author for his successful endeavor. I also would like to extend my best wishes to the author and hope that he would be able to produce many more disciplined academic books in the years to come.

Cultural Historian and Coordinator, Himalayan and Buddhist Studies
Research Centre for Nepal and Asian Studies, Tribhuvan University, Nepal
(US visit-Columbus, Ohio, July 5, 2010)

Back View of Cover
Comments on Gosaikunda: Nature, Culture and History
- Prof. Prem K. Khatry, Ph.D.

Prologue
A post-graduate student of Journalism, Subash ‘Agaman’ is known to me for about five years when he came to me for an article to be published in a journal on his native Rasuwa, a mountain district north of Kathmandu, on the Langtang Himalayan Range, to be precise. Then there was no news about him or his activities and his native Rasuwa. Now, after this gap of five years he appeared and to find him with this rather bulky volume on the nature, culture and history of Gosainkunda.

Located in the mountain on the district Gosainkunda is a pilgrimage site associated with the name of Shiva, one of the highly adored Hindu Trinity. It was more so when Agaman-ji asked me to write this review-cum-introductory chapter in English. It has been a challenging task for me because, first of all, it is a voluminous work; then it is a mixture of several themes around the main theme – the history and culture of Gosainkunda. Doing a synopsis of the entire book is thus a time consuming and challenging. I accepted the offer and took the challenge because by doing so I could also explore the importance of the holy site through the writer’s narration. Then I also thought it is a task worth accepting because the nature and culture of Rasuwa in general and Gosainkunda in particular have been the chosen destination of foreigners – from trekkers to the researchers. So, for those who may not have access to the literature on natural and cultural repertoire of the holy lake and the surroundings because of the language barrier, this preface might be of some help. I sincerely hope this brief outline of the book may serve some purpose in this direction.

In the foreword the writer says – he was inclined to highlight on the multi-dimensional importance of the famous pilgrimage Gosainkunda. This place located in the high mountainous region has played a source and inspiration of cultural unity amidst diversity. So, he further adds that at a time when the country is likely to face cultural erosion on the fabric of social and cultural harmony and unity and head toward instability a concerned effort to highlight on the social and cultural history and natural aspects of the place and the highly integrative feature of the famous site frequented by the Hindus, Buddhists, Shaministics, Lamas and a host of other creeds and groups would demonstrate the presence of religious tolerance and highly assimilative nature of our culture.
The book has a very comprehensive content. For example, there are altogether 39 chapters or units. Roughly, these units can be grouped into the following categories:
1. Geo-cultural landscape on the way to Gosainkunda
2. Trip to Gosainkunda – information the major attractions, facilities and features
3. Nature and Culture of the famous Gosainkunda Fair
4. Gosainkunda Fair and participation of several religious faiths
5. Gosainkunda and ethnicity
6. History of Gosainkunda – the Malla and the Shah rulers
7. Gosainkunda in media and literature
8. Conclusion and recommendation for the improvement of the holy site of Gosainkunda

The book opens with the narration of the famous Hindu Puranic (Classical) story of the ‘Churning of the Ocean’. According to the story once the gods and demons happened to come together in a bout to churn the all pervading Ocean in order to bring the valuable bounty from the bottom. They used Basukinaga as the rope. But as the Destiny would have it they first brought the valuable of all kinds to the surface and hustled and bustled for the possession of these items. As they continued with the churning spree continued with strong force, suddenly there was the flood of kalakuta poison gushing through. Quickly it spread all over the world and posed a serious danger to all the living beings. All the gods then stopped the churning work and sat down to pray to Lord Siva who in no time sensed the emerging danger that could sweep the entire Creation into annihilation in a brief few seconds and decided to take action at once. Then he suddenly began to drink the entire stock of poison to relieve the divine and the mortal worlds from possible danger. As a result, the part of his throat where the poison was accumulated turned blue. Further, Siva felt like eating fire so he headed towards the cold country, the Himalaya, to satiate his thirst. As he saw no water around even after his long trip, he stopped at the bottom of Mount Dharma and pierced the surface of the mountain with his mighty weapon Trishula, the Trident. Lo and Behold! Cold water began to gush out from the mountain. Siva drank and drenched to his heart’s content. The water later accumulated in a valley that is now called Gosainkunda, or the ‘Pond of the Chief or the Master.’
At the end of the main text, the writer presents some suggestions for the improvement of Gosainkunda. For example:
First of all, in the light of the historical, natural and cultural significance, the urgent need is to extend the drivable access road to the holy site of Gosainkunda after Dhunche, the last stop so far.
Second, the concerned agencies could also explore the possibility of installing a cable car with the financial participation of the people of Rasuwa. The existing road also needs qualitative improvement to make it an all weather road.
The government must allow more lodges and rest houses to function to cater for the need of more pilgrims. But such facilities must not be allowed to come and function in the close vicinity of the lake in order to save its beauty.
There is an urgent need of rest, toilet and washing facilities. There is also need to clean the trail on timely basis as the littering is the problem now.
There are also very steep places where there is a need to have railing, steps etc. in order to protect the travelers.
Conclusion
In the concluding part the writer emphasizes that
the special feature of the holy site – Gosainkunda – is the extraordinarily clean, pure and captivating color of the water.
the water is the main attraction of this site, for people make hard effort to make this trip to the site to take a dip into the holy water.
Several improvement plans have been prepared and submitted to the concerned agencies but these files often times remain stuck at this desk or the other.
This lethargic tendency will only delay the urgent task of implementing the reform and improvement plans.
The cash offering should be made transparent and meaningfully used
The importance of the multi-faceted significance of the trip to the holy site must be properly and adequately publicized
There can be provision for a small ‘tax’ or donation for the improvement of existing facility for the pilgrims and preservation of the site,
A fresh management to continue the ‘yoghurt’ and ‘leaf umbrella’ offering tradition for the pilgrims is to be installed
It is also essential to study the several inscriptions located in various site to provide knowledge of history and also for the improvement of the site
In order to publicize the importance of the holy site, a website could be installed
Similarly, a documentary could also be made to publicize the importance of the site
The Fair Management Committee should collect suggestions from the pilgrims and should implement the improvement plans based on these suggestions
With special focus on these suggestions Gosainkunda should be given priority to promote it as a tourist destination.

The Appendix
This part of the book has several documents – inscriptions, other historical documents, literary works dedicated to the holy site, list of bio-botanic assets such as plants, insects, birds, etc., many of them in tabular form. This has made the book not only an interesting reading but also reliable and scientific. The historic documents compiled and included in the text help the students and readers of history understand the importance of the holy site of Gosainkunda and its fairs.
The most remarkable collection in the book is the series of photographs taken to show the site from various angles and perspectives.
Thus, the book is an excellent scientific document compiled by a young native scholar committed to do everything possible to promote and preserve the holy site of Gosainkunda. The district of Rasuwa is so close to the country’s capital, Kathmandu, yet is so less knows despite the fact that its natural beauty and cultural richness is beyond explanation. With Langtang Himal, Chilime Hydropower, invaluable minerals such as mica, precious stones, ethnic minority such as the Tamang and their culture, and the Gosainkunda holy site, the district of Rasuwa is a place worth visit, study and publication.

Finally, this monograph is one important step in this direction and this will surely draw the attention of many readers, development workers, travel-tourism agencies and other concerned agencies and local partners for development.



Wednesday, June 24, 2009

दुर्गम नेपालREMOTE NEPAL ले श्री सर्वोच्च अदालतमा चढाएको निबेदन पत्र

श्री सर्वोच्च अदालतमा चढाएको
निबेदन पत्र
विषय - नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ को धारा ३२ तथा १०७२ बमोजिम उत्प्रेषण परमादेश लगायत जो चाहिने उपयुक्त आज्ञा आदेश वा पूर्जी जारी गरिपाउँ ।


रसुवा जिल्ला धुन्चे गा।वि।स। वडा नं। ५ मा रहेको दुर्गम नेपालREMOTE NEPAL नामक गैरसरकारी संस्थाका तर्फबाट ऐ। का अध्यक्ष रसुवा जिल्ला लहरे गा।वि।स। वडा नं। २ बस्ने वर्ष ४६ का महेन्द्रराज आचार्य ……………………१
ऐ। मा रहेको दुर्गम नेपाल REMOTENEPALका तर्फबाट ऐ। का उपाध्यक्ष रसुवा जिल्ला स्याप्रु गा।वि।स। वडा नं। ५ बस्ने वर्ष ३७ का फुर्पा तामाङ………………१
दुर्गम नेपाल REMOTE NEPAL का तर्फबाट ऐ। का सचिव रसुवा जिल्ला लहरेपौवा गा।वि।स। वडा नं। १ बस्ने वर्ष २३ का सुवास आचार्य …………………१
विरुद्ध
नेपाल सरकार प्रधानमन्त्री तथा मन्त्री परिषद्को कार्यालय िसंहदरबार काठमाण्डौ …।१
नेपाल सरकार जलश्रोत मन्त्रालय िसंहदरबार काठमाण्डौ ……………………………।१
नेपालधितोपत्र बोर्ड काठमाण्डौ …………………………………………………………१
कम्पनी रजिष्ट्रारको कार्यालय त्रिपुरेश्वर काठमाण्डौ …………………………………॥१
जिल्ला विकास समिति धुन्चे रसुवा ……………………………………………………॥१
साचालक समिति नेपाल विद्युत प्राधिकरण रत्नपार्क काठमाण्डौ ……………………।१
साचालक समिति चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेड ज्ञानेश्वर काठमाण्डौ ………।१
अध्यक्ष उत्तरकुमार श्रेष्ठ चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेड ज्ञानेश्वर काठमाण्डौ ॥१
प्रबन्धक लिलानाथ भट्टराई चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेड ज्ञानेश्वर काठमाण्डौ।१
हामी निवेदकहरु सर्वोच्च अदालत नियमावली २०४९ को नियम ४० बमोजिम निवेदन वापत् लाग्ने दस्तुरको रसिद यसैसाथ संलग्न गरी देहाय अनुसार निवेदन गर्दछौ
। दुर्गम नेपालू REMOTE NEPALग्रामिण र दुर्गम जनसमुदायलाई लक्षित गरी तिनीहरुको जिवनस्तर अभिवृद्धि गर्ने कार्यमा समर्पित रही काम गर्दै आएको एक गैरसरकारी संस्था हो । विविधतायुक्त प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण र जगेर्ना गर्दै त्यसको समुचित उपयोगबाट ग्रामिण समुदायको आर्थिक शैक्षिक एवम् सामाजिक सुधार गरी मुलुकको दिगो विकासमा योगदान पुर्याउने उद्देश्यले यो संस्था रसुवा जिल्लामा स्थापित भै कि्रयाशित रहदै आएको छ । मुलुकको पहिलो नमुना जलविद्युतको रुपमा रहेको चिलिमे जलविद्युत कम्पनीले रसुवा जिल्लाकै प्राकृतिक स्रोत साधनको उपयोग गरेको हुनाले सो जलविद्युत कम्पनीले पार्ने प्रभाव सार्वजनिक सराकारको विषय हुने कुरामा विवाद छैन् । चिलिमे जलविद्युत कम्पनीले रसुवा जिल्लाको प्राकृतिक सं्रोत सम्पदाको उपयोग गरी सार्वजनिक हक हित र सरोकारको कार्यमा प्रभाव पारेको हुँदा सो कार्यमा यस संस्थाको गम्भिर सरोकार रहन्छ ।
।रसुवा जिल्लाको साङ्जेन हिमालबाट बग्ने चिलिमे खोला गोल्झुङ्ग चिलिमे गाउँ हुँदै स्याप्रुवेसीमा मिसिएको छ । सो खोला चिलिमे स्याप्रु र गोल्झुङ्ग गा।वि।स। हुँदै बगेको छ । त्यस भेगका रैथाने आदिवासी तामाङ्ग जनजाती लगायतका जनताहरुले सो खोलाबाट कृषि पेशा साचालन गर्दै आएका छन् । रसुवा जिल्लामा चिलिमे खोला प्राकृतिक सं्रोतको दृष्ट्रिकोणले महत्वपूर्ण मानिन्छ । तत्कालीन श्री ५ को सरकारले चिलिमे जलविद्युत परियोजना स्वीकृत गरी सो खोलामा २०५३ साल देखि निर्माण कार्य शुरु गर् यो । रसुवावासीले जलविद्युत परियोजनाबाट जनताको हक हितमा प्रतिकूल असर पार्ने कुरा बारम्बार अनुरोध गरेका थिए । रसुवाबासीको आवाजको वेवास्ता गरी नेपाल सरकार र चिलिमे जलविद्युत कम्पनी समेतले २२।५६ मेघावाट क्षमताको विद्युत उत्पादन गरी केन्द्रिय प्रशारण लाईनमा प्रवाह गरेको अवस्था छ ।
। स्थानीय जनताको स्वास्थ्य वातावरण तथा आर्थिक पक्षमा प्रत्यक्ष असर पार्ने चिलिमे खोलाको पानीलाई चिलिमे खोलामा ड्याम बनाई गोल्झुङ्ग गा।वि।स।sाे जमिन मुनिबाट सुरुङ निर्माण गरी स्याप्रुबेसीमा विद्युत उत्पादन गृह बनाई आयोजना साचालन गरिएको छ । विकास निर्माणका कार्य सम्बन्धित क्षेत्रका जनताको स्वास्थ्य वातावरण सामाजिक तथा आर्थिक स्थिती जैविक विविधतालाई ख्यालमा राखेर जनताको हक हितलाई प्रतिकूल असर नहुने ढंगले परियोजनाहरु साचालन गर्नुपर्दछ । तर उक्त परियोजना रसुवा जिल्लाका जनताको हक हितमा ध्यान दिई साचालन गरिएको छैन् । रसुवा जिल्लाका जनताको उत्थानको लागि विकासका हरेक कि्रयाकलापमा स्थानीयवासीको स्वामित्व सहितको सहभागितामूलक साझेदारी अनिवार्य हुनुपर्दछ । स्थानियवासीले प्रत्यक्ष रुपमा विकासको प्रतिफल पाउन नसक्ने हो भने विकासको कुनै अर्थ रहँदैन् । परियोजनाको सुनिश्चित भविष्यका लागि स्थानीयवासीमा अपनत्वको भावना जागृत हुनुपर्दछ । आफ्नै घर आँगनको मूल पानीको उपयोगबाट प्राप्त हुने नाफा नोक्सानको हिस्सा त्यहीका स्थ्ानीयवासीलाई दिईनुबाट विाचत गराईनु कुनै पनि दृष्ट्रिकोणले न्यायोचित हुँदैन् । परियोजनाको तत्कालिन र दिर्घकालिन प्रभावको बारेमा कुनै चाँसो देखाईएको छैन् । विपक्षी जि।वि।स। समेतले परियोजनाले प्रभाव पार्ने जनहितको विषयमा चाँसो देखाएको छैन् । हिउँद याममा चिलिमे खोलाको पानी विद्युत गृहमा लैजाँदा जनताको कृषि पेशामाथीको संकट सुख्खापनको कारणले सीमसारको मुहान सुक्ने सुरुङ्ग क्षेत्रको पुरै रुख विरुवा नष्ट हुँदै जाने फलस्वरुप जङ्गल नै विनास हुनजाने अवस्था देखा परेको कारण त्यस भेगका जनताहरुको जिवनयापन अत्यन्त कष्टपूर्ण हुनपुगेको छ । यस्तो अवस्थामा पनि नेपाल सरकार र परियोजनाले सार्वजनिक हितको वेवास्ता गरेको छ ।
।यसैबिच जनताको हक हित र सरोकारको विषयलाई लिएर मिति २०६३/०९/३० मा चिलिमे जलविद्युत कम्पनी र उपभोक्ता सरोकार समिति बीच संयुक्त वैठक बसेको थियो । सो वैठकले सर्वसाधारणलाई छुट्याइएको २४% शेयर मध्येबाट ८% करिब १८०००० कित्ता शेयर प्रभावित क्षेत्रका जनतालाई दिने निर्णय गरी सहमति भएको थियो । सहमति र समझदारी कार्यान्वयन नै नगरी सर्वसाधारणलाई छुट्याइएको भनिएको २४% शेयरको सम्बन्धमा चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडले शेयर आह्वान गर्ने निर्णय गरी विपक्षी मध्येको नेपाल धितोपत्र बोर्डसँग स्वीकृति प्राप्त गरी मिति २०६६/०२/२३ को कान्तिपुर राष्ट्रिय दैनिकमा शेयर दरखास्तपत्र आह्वान गरेको थियो । आयोजना प्रभावित चिलिमे गोल्झुङ्ग र स्याप्रु गा।वि।स। का जनताहरुलाई जम्मा २३०४००० कित्ता साधारण शेयर मध्ये ११५२०० कित्ता शेयर ४६०८० कित्ता शेयर रसुवा जिल्ला भित्रका कालिका सामुदायिक अस्पताल सामुदायिक क्याम्पसहरु सामुदायिक उच्च माध्यमिक विद्यालयहरु गोसाईकुण्ड विकास समिति गा।वि।स। र जि।वि।स। लाई र ५०० कित्ता शेयर पार्वती कुण्ड मा।वि। रसुवालाई छुट्याइएको भनी सो कान्तिपुर राष्ट्रिय दैनिकमा शेयर आह्वान पत्रको सूचना प्रकाशित गरिएको थियो । यसरी विपक्षी चिलिमे जलविद्युत लिमिटेडको शेयर निश्कासन गर्ने निर्णय र सो निर्णयलाई नेपाल धितोपत्र बोर्डले स्वीकृति दिने गरी गरेको निर्णय र कान्तिपुर राष्ट्रिय दैनिकमा प्रकाशित सूचना समेत् संविधान प्रदत्त सार्वजनिक हक हित तथा सरोकार सम्बन्धी हकको प्रतिकूल छ ।
।विपक्षीहरुबाट गरेभएको उल्लिखित कामकारबाही एवम् निर्णय देहाय बमोजिम संविधान प्रदत्त सार्वजनिक हित तथा सरोकार र कानूनी प्रावधान विपरित छ
धितोपत्र दर्ता तथा निश्कासन नियमावली २०६५ को नियम ७१ मा कुनै पनि संगठित संस्थाले आफ्नो धितोपत्र एकपटकमा ५० जना भन्दा बढी व्यक्तिहरुलाई बिक्री वितरण गर्ने भएमा त्यस्तो धितोपत्र सार्वजनिक निश्कासन गरी बिक्री वितरण गर्नु पर्ने भन्ने व्यवस्था छ । धितोपत्र सार्वजनिक निश्कासन गरी बिक्री गर्ने भएमा सम्बन्धित संगठित संस्थाले आफ्नो जारी पूंजीको कम्तीमा ३०% शेयर सर्वसाधारणलाई बिक्री वितरण गर्नको लागि छुट्याउनु पर्ने व्यवस्था गरिएको छ । विपक्षी चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडले जारी पूंजीको ५१% नेपाल विद्युत प्राधिकरणलाई २५% नेपाल विद्युत प्राधिकरणमा कार्यरत र सेवा निवृत्त कर्मचारीहरु तथा प्राधिकरणका साचालक पूर्व साचालकहरु र चिलिमे जलविद्युत कम्पनीका कर्मचारीहरुलाई तथा २४% मात्र सर्वसाधारणलाई शेयर बिक्री गर्ने व्यवस्था भएको कुरा उल्लेख गरी चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडले सर्वसाधारणलाई छुट्याईएको २४% शेयर बिक्री गर्ने प्रयोजनका लागि तयार गरिएको आफ्नो विवरणपत्र स्वीकृतिको निम्ति नेपाल धितोपत्र बोर्डमा पेश गरिएको थियो । सो आधारमा नेपाल धितोपत्र बोर्डले शेयर निश्कासनका लागि मिति २०६६/०२/०४ मा स्वीकृति प्रदान गर् यो । नेपाल धितोपत्र दर्ता तथा निश्कासन नियमावलीले जारी पूंजिको ३०% शेयर सर्वसाधारणलाई बिक्री गर्नको लागि छुट्याउनु पर्ने बाध्यकारी व्यवस्था गरेको अवस्थामा कानूनको गम्भिर उलङ्घन गरेर प्रत्यर्थी चिलिमे जलविद्युत कम्पनीको जारी पूंजीको २४%मात्र शेयर सर्वसाधारणलाई छुट्याउने र बिक्री गर्ने निर्णयलाई नेपाल धितोपत्र बोर्डले स्वीकृति दिने गरी गरेको निर्णय कानून विपरित छ ।
धितोपत्र दर्ता तथा श्किासन नियमावली २०६५ को नियम ७५ मा सार्वजनिक निश्कासनद्वारा धितोपत्र निश्कासन गर्ने संगठित संस्थाले सर्वसाधारणलाई छुट्याइएको शेयर मध्ये ५% सम्म शेयर संस्थामा कार्यरत कर्मचारी तथा बढीमा ५% सम्म संस्थाको जलविद्युत रहेको क्षेत्रका बासिन्दाहरुको लागि छुट्याउन सक्ने कुरा उल्लेख छ । विपक्षी चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडले जारी पूंजीको ३०% शेयर सर्वसाधारणको लागि छुट्याई सकेपछि सो शेयर मध्ये ५% चिलिमे जलविद्युत कम्पनीको कर्मचारीलाई छुट्याउनु पर्दछ । विपक्षी चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडले आफ्नो संस्थाको कर्मचारी समेतलाई जारी पूंजीको २५% शेयर छुट्याएको छ । तर सर्वसाधारणहरुलाई छुट्याउनुपर्ने जारी पूंजीको ३०% शेयरमध्ये ५% मात्र संस्थाका कर्मचारीहरुलाई छुट्याउनु पर्ने कुराको गम्भिर रुपमा विपक्षीले उलङ्घन गरेको छ । सर्वसाधारणलाई छुट्याईएको ३०% शेयरमध्ये ५% जलविद्युत रहेको क्षेत्र रसुवा जिल्लाका वासिन्दाहरुलाई छुट्याउनु पर्दछ भन्ने कुरा स्पष्ट व्यवस्था गरिएको छ । रसुवा जिल्ला नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ को धारा ६३३क बमोजिम एक निर्वाचन क्षेत्र तोकिएको छ । जस बमोजिम संविधानले नै रसुवा जिल्ला एक क्षेत्र भएको स्पष्ट व्यवस्था गरेको हुँदा विपक्षी चिलिमे जलविद्युत कम्पनीले जारी पूंजीको ३०% शेयर अनिवार्य रुपमा सर्वसाधारणको लागि छुट्याउनु पर्ने शेयरमध्ये ५% रसुवा जिल्लाका जिल्लाबासीहरुले पाउनुपर्ने कुरा कानूनतः स्पष्ट छ । सर्वसाधारणलाई छुट्याईएको शेयरमध्ये ८% शेयर रसुवा जिल्ला क्षेत्रभित्रका ३ गा।वि।स। चिलिमे स्याप्रु र गोल्जुङ्गाका जनतालाई दिने भनी चिलिमे जलविद्युत उपभोक्ता सरोकार समिति र विपक्षी चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडबीच भएको मिति २०६३/०९/३० को सम्झौता बमोजिम नै हुनुपर्दछ सो समझदारी पत्र बमोजिम कार्य गर्दा रसुवा जिल्लाका अन्य १५ गा।वि।स। लाई असर गर्ने होईन् । त्यस्तो समझदारी र सहमति पालना गर्दा धितोपत्र दर्ता तथा निश्कासन नियमावली २०६५ को दफा ७१ बमोजिम जारी पूंजीको ३०% शेयर सर्वसाधारणलाई छुट्याउनु पर्ने भन्ने व्यवस्था अनुसार ३०% शेयरमध्ये ८% प्रत्यक्ष प्रभावित ३ गा।वि।स। लाई सहमति र समझदारी बमोजिम शेयर दिनुपर्दछ । तबमात्र सहमति समझदारी र कानूनको वास्तविक पालना भई सार्वजनिक हक हितको प्रत्याभूत हुन्छ
नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ को धारा १३१ मा सबै नागरिक कानूनको दृष्ट्रिमा समान हुनेछन् । कानूनको समान संरक्षणबाट कसैलाई पनि विाचत गरिने छैन् भन्ने व्यवस्था गरिएको छ । विपक्षी चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडले विद्युत प्राधिकरण तथा सो प्राधिकरणमा कार्यरत र सेवा निवृत कर्मचारीहरु प्राधिकरणका साचालक पूर्व साचालकहरु र चिलिमे जलविद्युत कम्पनीका कर्मचारीहरुलाई रु। १००अंकित मूल्यमा जारी पूंजिको ७६% शेयर २०६२ सालमा नै बिक्री गरिसकेको छ । बिक्री गर्न बाँकी सर्वसाधारणलाई छुट्याइएको भनिएको नियमावली विपरितको २४% शेयरको हकमा प्रति साधारण शेयर रु। १००अकित मूल्यमा रु। २२३.७० पि्रमियम थप गरी प्रति शेयर रु। ३२३.७० का दरले भुक्तानी गर्नु पर्ने भनी गरेभएको चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेड र नेपाल धितोपत्र बोर्डको निर्णय समानताको हक विपरित भएको स्पष्ट छ । कम्पनीको ७६% शेयर लिने व्यक्तिले हालसम्म पटक-पटक मुनाफा लाभांस समेत् बुझिसकेका छन् । समान उद्देश्यका लागि समान धारणा र समान परिवेशमा जन्मिएका ३ पक्षहरु मध्ये २ पक्षलाई प्रति शेयर रु। १००मा उपलब्ध गराईएकोमा तेस्रो पक्ष सर्वसाधारणलाई रु। २२३.७० थप गरी प्रति शेयर रु। ३२३.७० मा बिक्री गर्ने गरी भएको विपक्षीहरुको निर्णय समानताको मर्म र भावना विपरित छ । समान विषयमा असमान हुनेगरी भएको विपक्षीहरुको निर्णयले सार्वजनिक हित र सरोकारमा गम्भिर असर पुगेको छ ।
अन्तराष्ट्रिय श्रम संगठनको आदीवासी जनजातीहरुसँग सम्बन्धित महासन्धीको धारा १६९ ले आदीवासी जनजातीहरुको सम्बन्धमा प्रत्याभूत गरेको अधिकार तथा सुविधाहरु र त्यस अन्तर्गत राज्यले पुरा गर्नु पर्ने दायित्वहरु समेत प्रस्तुत रिट निवेदन सम्बन्धमा सान्दर्भिक भएको निवेदन गर्न चाहन्छौ ।
।अतः चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडले जारी पूंजीको २४% शेयर सर्वसाधारणलाई छुट्याउने गरी भएको निर्णय र सो निर्णयको आधारमा कम्पनीले शेयर निश्कासनको लागि नेपाल धितोपत्र बोर्डमा पेश गरेको विवरणपत्रका आधारमा स्वीकृति दिएको धितोपत्र बोर्डको मिति २०६६/०२/०४ को निर्णय र सोका आधारमा चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडले सर्वसाधारणलाई शेयर बिक्री गर्ने मिति २०६६/०२/२३ को कान्तिपुर दैनिकमा प्रकाशित सूचना धितोपत्र दर्ता तथा निश्कासन नियमावली २०६५ को नियम ७१५ र नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ को धारा १०७२ विपरित भएकोले सो निर्णय र कान्तिपुर दैनिकमा प्रकाशित सूचना सार्वजनिक हित र सरोकार प्रतिकूल भएकोले उक्त निर्णय र सूचना उत्प्रेषणको आदेशले बदर घोषित गरिपाउँ । धितोपत्र दर्ता तथा निश्कासन नियमावली २०६५ को नियम ७१ बमोजिम जारी पूंजीको ३०% शेयर सर्वसाधारणको लागि छुट्याई चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेड र उपभोक्ता सरोकार समितिबीच भएको मिति २०६३/०९/३० को सम्झौता बमोजिम जल विद्युत आयोजनाबाट सर्वसाधारण जनताहरुलाई छुट्याईएको शेयर मध्येबाट ८% शेयर प्रत्यक्ष प्रभावित तीन गा।वि।स। क्रमशः चिलिमे स्याप्रु र गोल्झुङ्गका जनताहरुलाई दिने गरी भएको संझौता बमोजिम गर्नु सार्बजनिक हितलाई ध्यानमा राखि आयोजनाले प्रभाव पारेका स्थानका जनताहरुलाई प्राकृतिक सम्पदाको समुचित उपयोग गर्नदिनु र धितोपत्र दर्ता तथा निश्कासन नियमावली २०६५ को नियम ७५ बमोजिम आयोजनाले प्रभाव पार्ने क्षेत्र रसुवा जिल्लाबासीहरुलाई सर्वसाधारणको लागि छुट्याउनुपर्ने ऐ। नियमावलीको नियम ७१ अनुसार ५% शेयर छुट्याई तथा समान परिवेशमा जन्मिएका ३ पक्ष मध्ये २ पक्षलाई रु। १००÷- मा कम्पनिको शेयर बिक्री गरिसकेको हुँदा सोही बमोजिम तेस्रो पक्ष सर्वसाधारणलाई पनि प्रति शेयर रु। १००मा नियमावली बमोजिम छुट्याई शेयर निश्कासन गर्ने स्वीकृति दिई सर्वसाधारणका लागि शेयर बिक्री गर्ने दरखास्त आह्वान पत्रको सूचना गर्नु भनी विपक्षीहरुको नाममा परमादेशको आदेश जारी गरिपाउँ ।
।विपक्षीहरुको निर्णयका आधारमा चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडले मिति २०६६/०२/२३ मा सर्वसाधारणका लागि शेयर बिक्री गर्ने सूचना बमोजिम शेयर बिक्री वितरण गर्ने कार्य प्रस्तुत मुद्दाको अन्तिम टुङ्गो नलागुाजेलसम्म नगर्नु/नगराउनु भनी विपक्षी चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेड समेतका नाममा सर्वोच्च अदालत नियमावली २०४९ को नियम ४११ बमोजिम अन्तरिम आदेश जारी गरी पाउँ । प्रस्तुत मुद्दा सार्वजनिक सरोकारको विषय भएको हुँदा विषयवस्तुको गम्भिरताको आधारमा यो रिट निवेदनलाई अग्राधिकार समेत् दिलाई पाउँ ।
।प्रस्तुत रिट निवेदन दर्ता गर्न हाम्रो तर्फबाट कानून व्यवसायी मुकरर गरेको छैन् । पछि हाम्रो तर्फबाट नियुक्त हुनुहुने कानून व्यवसायीहरुको बहस बँुदालाई यसै रिट निवेदनको अभिन्न अंग मानी पाउँ ।
९।संलग्न कागजातहरु
धितोपत्र दर्ता तथा निश्कासन नियमावली २०६५ को फोटोकपी ।
चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडले शेयर बिक्री गर्नका लागि कान्तिपुर राष्ट्रिय दैनिक पत्रिकामा प्रकाशित गरेको मिति २०६६/०२/२३ को शेयर सूचनाको फोटोकपी।
चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडको विवरणपत्रको फोटोकपी ।
नेपाल धितोपत्र बोर्डले चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेडलाई शेयर निश्कासनको लागि दिएको मिति २०६६/०२/०४ को विवरणपत्रको स्वीकृति पत्रको फोटोकपी ।
ङू दुर्गम नेपालू को संस्था दर्ताको प्रमाणपत्रको फोटोकपी ।
चिलिमे जलविद्युत कम्पनी लिमिटेड र ऐ। को उपभोक्ता समिति बीच भएको मिति २०६३/०९/३० को संझौतापत्रको फोटोकपी ।
रिट निवेदन दायरको लागि दिएको अख्तियारपत्रको फोटोकपी ।
नागरिकताको प्रमाणपत्रको फोटोकपी ।
१०।यसमा लेिखएको व्यहोरा ठिक साँचो हो । झुठा ठहरे कानून बमोजिम सहूँला बुझाउँला ।
रिट निवेदक
निज महेन्द्रराज आचार्य………………॥१
निज फुर्पा तामाङ ………१
निज सुवास आचार्य …………………॥१
ईति सम्वत् २०६६ साल असार १० गते रोज् ५ शुभम् …………………………………………………॥

Tuesday, April 07, 2009

रसुवामा सामुदायिक रेडियो के, किन र कसरी


सामुदायिक रेडियो के
सामुदायिक रेडियोको विषयमा जानकारि हुनका लागि ूसामुदायिकू शब्दको अर्थ बुझ्नु जुरुरी रहन्छ । ल्याटिन भाषाको दुईवटा शब्दहरु Com / Munis मिलेर Community समुदाय शब्द बनेको हो । Com शब्दले Together सँगसँग वा एकैसाथ रMunisशब्दले Seuring अर्थात सेवा गर्नु वा सहयोग गर्नु भन्ने बुझाउँछ । अतः Community भन्नाले व्यक्तिहरुको त्यस्तो समुहलाई बुझाउँछ जो निश्चित भौगोलिक क्षेत्रमा बसेर समान प्रकारको जिवनशैलि परम्परारितिरिवाज चालचलन अपनाउँदछन र तिनीहरु कुनै एक उद्देश्य प्राप्तीको लागि मात्र नभएर सामान्य भन्दा सामान्य उद्देश्यको लागि पनि एक आपसमा आफन्तको भावनाले मिलेर बसी आफ्नो सम्पूर्ण जीवन त्यसै क्षेत्रमा नै व्यतीत गर्दछन् । सामुदायिक भावनाले गरीने जुन कुनै पनि कि्रयाकलापलाई सामुदायिकू भन्न सकिन्छ ।सामुदायिक रेडियो भन्नाले सार्वजानिक हितको उद्देश्य राखेर समुदाय विशेष संगठित समुह निकाय वा संस्थाको माध्यमबाट गैरनाफामुलक उद्देश्य लिएर संचालन गरिने रेडियो नै सामुदायिक रेडियो हो । समुदायको स्वामित्व र व्यवस्थापनमा समुदायकै सदस्यहरुको हितका लागि सानो क्षेत्रमा साचालित रेडियो सामुदायिक रेडियो हो

नेपालमा सामुदायिक रेडियो
वि।सं।२०४६ सालमा बहुदलिय प्रजातान्त्रिक व्यावस्थाको पुर्नस्थापना भएपछि नेपाली जनताले केहि हद सम्म शान्ति र विकासको अनुभूति र्गन पाए । २०४७ सालको संविधानमा रहेका मौलिक अधिकार नेपाली जनताले यस अघि कहिल्यै पाप्त गर्न नसकेको अधिकार थियो । संविधानमा उल्लेखित उपलब्धीलाई चाहेर नचाहेर ढिलो चाँडो जनतासम्म पुर्याउनका लागि सरकार बाध्य भयो । २०४९ सालको राष्ट्रिय संचार नीतिमा श्री ५ सरकार निजि क्षेत्रका संगठित संस्थालाई पनि निश्चित क्षेत्रको फि्रक्वेन्सी मोडुलेसन एफ।एम। प्रसारण प्रणाली स्थापना गरि शिक्षाप्रद र मनोराजनात्मक कार्यक्रम प्रसारण गर्न दिने व्यवस्था गर्यो । यहि साचार नीतिका आधारमा बनेका राष्ट्रिय प्रसारण ऐन २०४९ मा शिक्षाप्रद मनोराजनात्मक तथा समाचारमुलक कार्यक्रम प्रसारण गर्न एफ।एम। प्रसारण प्रणाली स्थापना गर्न चल्ने व्यक्ति वा संगठित संस्थालाई कार्यक्रम प्रसारण गर्न दिने व्यवस्था गरियो । २०५२ सालमा राष्ट्रिय प्रसारण नीतिको पार्दुर्भाव भएपछि केहि समय रेडियो नेपाल आफैँले १०० मेगाहर्जमा प्रसारण सुरु गर्यो । २०५४ जेष्ठ ९ मा रेडियो सगरमाथाले इजाजत प्राप्त गरेपछि नेपाली साचार जगतमा निजि क्षेत्रबाट एफ।एम। प्रणालीको इतिहास सुरु भएको हो । रेडियो सगरमाथाको सफल परिक्षण पश्चात हाल नेपालमा २०० भन्दा बढी एफ।एम। रेडियोहरु साचालनमा रहेका छन् नेपालमा अझसम्म पनि सामुदायिक रेडियो भनेर कसलाई भन्ने नभन्ने स्पष्ट रुपमा छुट्याइएको छैन । सरकारी तवरबाट पनि सामुदायिक गैर सामुदायिक भनेर दर्ता गर्ने व्यवस्था भएका पाइदैन । निजि तथा गैर सरकारी क्षेत्रबाट नै सामुदायको विकासका लागि नाफा नकमाउने उद्देश्यले खोलिएका स्थापना गरिएका रेडियोहरुलाई सामुदायिक रेडियो हो भनेर छुट्याउने गरेको पाइन्छ । हाल नेपालमा प्रसारण इजाजत पाएका रेडियो मध्ये रेडियो प्रसारणमा स्वामित्व तथा उद्देश्यका दृष्ट्रिकोणले तीन वर्गमा विभाजन गरेको पाइन्छ ।
सरकारी तवरबाट साचालित वा सार्वजानिक रेडियो
नाफा कमाउन खोलिएको वा व्यापारिक प्रयोजनको रेडियो
समूहको प्राधानता रहेको वा सामुदायिक रेडियो ।
सामुदायिक रेडियोलाई जनताद्धारा जनताका लागि साचालित रेडियो भन्ने पनि गरिन्छ । सामुदायिक रेडियोको स्वामित्व र रेडियो साचालन गर्ने अभिभारा समुदायमै रहेको हुन्छ । समुदाय भन्नाले समाजका सबै सदस्यहरुले रेडियो साचालन गर्ने काममा संलग्न हुन्छन् भन्ने हॊइन । समुदायमा आधारित विभिन्न संघ संस्थाहरुमाध्ये कुनै एक वा एक भन्दा बढी वा सबै मिलेर रेडियो चलाउन सक्छन । रेडियो चलाउने प्रमुख उद्देश्य राखेर पनि संस्थाहरु स्थापना भएका हुन्छन् । नेपालमा साचालनमा रहेका विभिन्न सामुदायिक रेडियोहरु विभिन्न संघसंस्थाहरुको स्वामित्व नियन्त्रणमा साचालित रहेका छन् । जस्तै
रेडियो सगरमाथा नेपाल वातावरण पत्रकार समूह नामक वातावरण र विकाससंग सम्बन्धित पत्रकारहरुको व्यावसायिक गैर सरकारी संस्थाद्धारा साचालित ।
मेट्रो र मदन पोखरा एफ एम काठमाण्डाँै महानगरपालिका र मदनपोखरा गा।वि।स। द्धारा साचालित
रेडियो लुम्बिनी स्थानिय समुदायका सबै पक्ष समेटेर गठित लुम्बिनी सूचना र साचार सहकारी लिमिटेडू नामक संस्थाद्धारा साचालित ।

सामुदायिक रेडियो र अन्य रेडियोको भिन्नता
सामुदायिक रेडियोहरु स्थानिय परिवेश र समुदायका विशेषता अभिरुचि र आवश्यकता अनुसार भिन्दा भिन्दै किसिमका हुने गर्दछन् । यसै कारणले गर्दा सामुदायिक रेडियोलाई निश्चित रुपमा परिभाषित गर्नु न्यायोचित रहदैन । सामुदायिक रेडियो कुन आधारमा राज्य वा सरकारद्धारा साचालित रेडियो प्रसारण सेवा तथा व्यापारिक रेडियोहरु भन्दा भिन्न रहन्छन भन्ने विषयमा तल चर्चा गरिन्छ । सामुदायिक रेडियो स्टेसनमा कार्यक्रम प्रसारण देखि स्टेसनको साचालन व्यावस्थापन र नीति निर्देशनसम्ममा स्थानिय समुदाय तथा श्रोताहरुको सहभागितालाई बढावा दिइएको छ । सामुदायिक रेडियो तुलनात्मक रुपले सानो क्षेत्रको स्थानिय समुदाय वा विभिन्न समुदायका मानिसहरुका लागि लक्षित हुन्छ ।सामुदायिक रेडियोका कार्यक्रमहरुले स्थानिय भाषा साहित्य कला संस्कृतिको सुदृढीकरण र विकास तथा स्थानिय समस्या र चासोका विषयहरुमा छलफल र संवादलाई प्राथमिकता दिएका हुन्छन् ।
कार्यक्रमका लागि धेरै धेरै जसो सामग्रीहरुको संकलन स्थानिय श्रोतबाट नै गरिन्छ ।
सामुदायिक रेडियोले विज्ञापन र व्यापार नीतिमा सामाजिक हित र भलाइलाई प्राथमिकता दिने गर्दछ ।
सामुदायिक रेडियो स्टेशनहरुले आम्दानीका श्रोत र उपाएका लागि सामाजिक व्यापार पवैद्र्धनका नीति अवलम्बन गरेका हुन्छन् सामुदायिक रेडियोले समुदायको मानिसहरुको स्तररुचि र आवश्यकता अनुसार सूचना प्रवाह गर्दछ ।

रसुवामा सामुदायिक रेडियो किन ?
काठमाडौँ बाट ७८ कि।मि। उत्तरमा चिनको स्वसासित क्षेत्र तिब्बतसँग सिमाना जोडिएको रसुवा विकट हिमाली जिल्ला हो । राजनैतिक सामजिक आर्थिक आदि दृष्ट्रिकोणले रसुवा अरु जिल्लाको तुलनामा राजधानिबाट नजिक भएर पनि विकट रहन विवस छ । बागमती अाचलका जिल्लहरुमध्ये कम साक्षारता प्रतिशत रहेको रसुवा मानव सुचकाँक प्रतिवेदन पनि ज्यादैनै पछाडि देखिएको छ । रसुवामा सामुदायिक रेडियोको आवश्यकताको चर्चा गर्दा जिल्लाको वर्तमान साचार स्थितिलाई नजिकबाट बुझ्नु जरुरी रहेको छ ।रसुवामा साचारको वर्तमान स्थिित रसुवामा हालसम्म दुइवटा पत्रिकाहरु दर्ता भएका छन्।नयाँ प्रवाहु नामक त्रैमासिक पत्रिका विगत १ वर्ष देखि निरन्तर प्रकाशनमा रहेको छ भने लाङटाङ पोष्ट मासिक पत्रिका २०६५ वैशाख देखि प्रकाशनमा आउने प्रयासमा रहेको छ ।
नेपाल पत्रकार महासंघको जिल्ला शाखाको तदर्थ समिति भर्खरै मात्र गठन भएको छ र स्वीकृति लिने प्रकृयामा रहेको छ।भौगोलिक विकटताका कारण कुनै पनि पत्रपत्रिकाहरु सदरमुकाम पुग्न १२ घण्टा भन्दा बढी समय लाग्ने गरेको छ । सदरमुकाम र जिल्लाका केहि सडकले छोएका व्यापरिक केन्द्र भन्दा अन्य ठाउँमा पत्रपत्रिकाहरु बिकि्रवितरण नै हुँदैनन्।उच्च हिमाली भौगोलीक स्थितिका जटिलताका कारण कुनै पनि टेलिभिजन च्यानलहरु हेर्न सकिँदैन्।तर सदरमुकाम लगाएतका केहि व्यापारिक केन्द्रहरुमा प्राइभेट स्तरमा केबलहरु भ्ने साचालनमा रहेका छन्।दुर्गम गाउँका रसुवालीहरु टेलिभिजन पत्रपत्रिका बाट विाचत छन् । रेडियो स्थिति झनै नाजुक छ । रेडियो नेपाल को प्रसारण जिल्लाको केहि तल्लो भागमा मात्र सुनिन्छ तर माथिल्लो भागमा सुनिदैन्।स्थानिय स्तरमा साचालित एफ।एम। रहेको छैन । र वरिपरि सिमाना जोडिएका जिल्लामा साचालित एफ।एम। रेडियोको प्रसारण पनि सुनिदैन । रसुवामा कुनै छापाखाना तथा प्रेस दर्ता साचालन भएका छैनन् ।
यसरी रसुवा जिल्ला सुचना तथा संाचारका दृष्ट्रिकोणले अत्यान्तै पछाडि रहेको छ । नगन्य जनतासमुदायमात्र सूचना प्राप्तिको विश्वव्यापी अधिकार प्राप्त गर्न सफल रहेका छन् ।रसुवाको भौगोलीक स्थिति शैक्षिक सामाजिक आर्थिक स्थिति र विकासक्रमलाई हेर्दा सामुदायिक रेडियो को विकल्प नै देखिदैन । २८% जनता साक्षर रहेाे ठाउँमा प्रत्रपत्रिका सुचनाको यहि श्रोत हुन सक्दैन त्यसमा पनि रसुवाको भौगोलिक विकटताका कारण शिक्षित जनताका हातमा सहि समयमा पत्रिका पुर्याउनु चानचुने कुरा होइन् । गरिब जनताको हातमा टेलिभिजन पुर्याउनु एकादेशको कथा नै हो । यी यावत विषयहरुबाट हामी सहजै बुझ्न सक्छौँ कि रसुवाको साचारको विकासको कोषेढुङ्गा भनेकै सामुदायिक रेडियो हो । यो नै रसुवा सुवाउँदो सस्तो भरपर्दाे प्रभावकारी आमसाचारको माध्यम हो भन्ने कुरामा सायद दुइमत नहोला ।
सिमाना जोडिएको जिल्लाहरु जस्तै नुवाकोट धादिङ्ग सिन्धुपाल्चोक आदिमा रेडियो स्थापना भैसकेको सन्दर्भमा हामीले पनि रसुवामा सामुदायिक रेडियोको स्थापना गर्नु आवश्यक छ । रसुवा साँस्कृतिक हिसाबले ज्यादै नै धनि रहको छ । बाह्मण क्षेत्रिय तिब्वतियन र तामाङ साँस्कृतिले युक्त रसुवा यदा कदा सुनिने रेडियो प्रसारणका कार्यक्रमहरुले रसुवाको आवश्यकता पूर्ति गर्न सक्दैनन् र विविध संस्कृतिमाथि न्याय पनि गर्न सक्दैनन् । आफ्नै वरिपरिको गित संगित संस्कृति साहित्य परिवेश विकासका सामग्री पस्कने रेडियो नै सामुदायिक रेडियो हो । यो सांस्कृतिक विविधताको संरक्षण र विकासका दृष्टिकोणले पनि रसुवामा सामुदायिक रेडियोको टड्कारो आवश्कता रहेको छ ।
रसुवामा सामुदायिक रेडियो कसरी
सामुदायिक रेडियो व्यवस्थापन र साचालनको निरन्तरता एउटा सोचनिय विषय रहेको छ । नेपालमा दर्ता भएका र साचालनमा रहेका सामुदायिक रेडियोहरुको एकै किसिमको स्थिति रहेको छैन । कतिपय रेडियो दर्तामा मात्र नै सिमित भइरहेका छन् भने कतिपय रेडियो दर्ताभए पश्चात बन्द हुन पुगेका छन् । सामुदायिक रेडियो को साचालनमा मेरुदण्ड भनेको नै आर्थिक श्रोत हो । नेपालमा दर्ता र साचालनमा रहेको रेडियोहरुले भोग्नुपरेको समस्या नै आर्थिक समस्या हो । एक अर्थमा विकासोन्मुख राष्ट्रको सामुदायिक रेडियोको निरन्तरताको भविष्य नै आर्थिक पक्ष सँग जोडिएका हुन्छ । यि परिवेशमा रसुवामा संचालन गरिने चर्चा गरिएको सामुदायिक रेडियो साचालन प्रकृयाको विषयमा यहाँ प्रष्ट्याउने जमर्काे गरिएको छ । REMOTE NEPAL नामक रसुवा मा दर्ता भएको गैरनाफामुलक गैरराजनीतिक सामाजिक संस्थाले साचालन गर्ने रसुवा सामुदायिक एफ।एमू २०६७ सालको दशै देखि साचालनमा आउने योजना रहेको छ । एफ।एम। स्थापनाको लागि लाग्ने कुल समय १२ महिना
पहिलो चरण ८ महिना कार्यालय व्यवस्थापन अनुसन्धान जनशक्ति उत्पादन दर्ता प्रकृया आदि रहेने छ । दोश्रो चरण ४ महिना उपकरण खरिद उपकरण जडान स्टुडियो निर्माण सामग्री संकलन तथा परिक्षण प्रसारण कार्यहरु दोश्रो चरणमा सम्पन्न हुनेछन् ।
निरन्तर आर्थिक संकलनका उपायहरु
1.ला।रा।नि। रसुवा घुम्न जाने विदेशी पर्यटकबाट निश्चित रकम संकलन गर्ने ।
2.रसुवा प्रवेश गर्ने सवारीसाधनबाट निश्चित रकम संकलन गर्ने ।
3.वर्षेनि लाग्ने गोसाईकुण्ड मेलामा आउने श्रद्धालु भक्तजनबाट निश्चित रकम संकलन वा गोसाईकुण्डको चिनो स्वरुप उपहार सामग्री उत्पादन र बिकि्र ।
4.स्थानिय निकाय गा।वि।स। र जि।वि।स। बाट पाँच वर्ष सम्म विशेष आर्थिक अनुदान दिने ।
5.संस्थाकै मातहतमा बचत तथा ऋण सहकारी संस्था संाचालन आय आर्जनमूलक कार्यक्रम साचालन महिला जागरण र शशक्तिकरण कार्यक्रम साचालन गनॆ्र ।
6.जिल्लामा आउने जुन सुकै गैर सरकारी संस्थाहरुबाट उनिहरुले साचालन गर्ने कार्यक्रमका स्वभाव आकार हेरी निश्चित रकम संकलन गर्ने । आदि अन्य श्रोतहरु ।
यी विविध विषयका साथ साथै सामुदायिक रेडियोको सुचारु प्रभावकारी साचालनका लागि आवश्यकता र औचित्य प्रमाणित नभएसम्म घटिमा १० वर्ष सम्म कोहि कुनै निकायबाट अर्का रेडियो स्थापना नगर्ने तर सबैले आ-आफ्नो क्षेत्रबाट यहि रेडियोलाई मद्दत गर्नु अत्यावश्यक रहन्छ ।

समस्या र चुनौतिहरु
नेपालमा अहिले सामुदायिक रेडियो प्रसारकहरुका सामु प्राविधिक आर्थिक र सरकारी चुनौतिहरु गरि तीन प्रकारका समस्याहरु झेलिरहेका छन् । निर्माणाधिन ूरसुवा सामुदायिक एफ।एम।ू मा पनि यि तीन समस्याहरुनै प्रमुख समस्याका रुपमा रहेको छ । रसुवा हिमाली जिल्ला विकट र कम साक्षर रहेका कारण पनि प्राविधिक समस्या अन्य क्षेत्रको तुलनामा बढीनै पर्ने देखिन्छ । रेडियो उपकरण निर्माण जडान र मर्मत सम्बन्धि तालिम प्राप्त कोहि पनि छैनन र उक्त तालिम प्राप्त गर्न सकिने जिल्ला स्थित कुनै निकाय पनि छैन । यसले प्राविधिक क्षेत्रमा ठुलो समस्या देखाउँछ । आर्थिक क्षेत्रमा विश्वव्यापी रुपमा देखिएको मन्दि सँगसँगै ूरसुवा सामुदायिक एफ।एम।ू मा पनि ठूलो समस्या पर्दछ । आर्थिक समस्या नदेखिएको काम विरलै होला तर अन्य क्षेत्र जिल्लाको दाँजोमा रसुवामा धेरै श्रोत रहेका छन जस्ले सम्भावित आर्थिक दुरुपयोगलाई न्यूनिकरण गर्न मद्दत पुर्याउने छ । रसुवा जिल्ला भौगोलीक रुपमा ज्यादै ठूलो रहेको छ र धेरै अग्ला अग्ला हिमाल र पहाडहरु रहेका छन् । तसर्थ पुरै जिल्ला समेट्ने प्रसारण गर्नका लागि धेरै वाट (Watt) क्षमताको Radio Transmitterजडान गर्नुपर्ने देखिन्छ जसले आर्थिक खर्चमा वृद्धि गर्दछ ।
रसुवामा सामुदायिक रेडियोको सुचारु प्रभावकारी प्रसारणमा प्रविधि प्राविधिक समस्या एक जटिल समस्याको रुपमा देखा पर्दछ । जसको अन्तरसम्बन्ध आर्थिक पक्षसँग सिधा जोडिएको हुनेछ । रसुवा हिमाली जिल्ला हो । धेरै नै अग्ला अग्ला पहाडहरु ले भरिएको रसुवामा करिब ३००० मि। को उचाइमा पनि मानववस्ती सजिल्यै भेटिन्छ । उचाइमा मात्र नभई सोही अनुरुपको खोचमा पनि वस्ती रहेको छ । यसर्थ प्राविधिक रुपले कुन क्षेत्रमा टावर राख्न उपयूक्त हुन्छ भनि व्यापक अध्ययन अनुसन्धान पनि खर्चिलो विषय हो भने टावर राख्न उपयूक्त देखिएको स्थान च्बमष्य कतबतष्यल राख्न उपयूक्त नठहर्न पनि सक्दछ । रेडियो स्टेसन हुनका लागि विशेष पूर्वाधारयूक्त स्थान हुन जरुरी छ । पानी यातायात साचार स्वास्थ्य र बिजुली बत्तिको अनिवार्य सुविधारहेको क्षेत्र मात्र स्टेसन निर्माणको लागि उपयूक्त ठहर्दछ । यदि थप जनशक्ति र प्रविधिको जरुरत गराउँदछ जुन खर्चिलो हुन जान्छ । समुदायमा आधारित भएर साचालित हुने रेडियोहरुको लागि आर्थिक विषयवस्तु ज्यादैनै महत्वपूर्ण हुन्छ । निम्न आयभएका गरिबी जनता सिमित स्रोत साधन र भौगोलिक विकटताको रहेको रसुवाको समाज र त्यहि समाज मात्रामा निर्भर भएर रेडियो चलाउने पत्यत्न गर्नु आफैमा कम सहासीक कार्य भने होइन । भौगोलिक अवस्थाका कारण रेडियो ट्रान्समिटरको क्षमता ठूलो राख्नु आवश्यक छ । तर यसले वार्षिक नविकरणमा ठुलो मार बढ्न जानेछ ।
उपसंहार
जहाँ इच्छा त्यहाँ उपाय भनेझैँ रसुवामा सामुदायिक रेडियो निर्माणका यि यावत समस्या र चुनौती रहेतापनि सबै पक्षहरु एकतावद्ध भएर सामुहीक पहल गर्ने हो भने सजिलै कठिनाइहरु पार गर्न सकिन्छ । नयाँ नेपालको संघिय स्वरुपको खाका कोरिदै गरेको संघारमा साचालनको चर्चा रहेको रसुवा सामुदायिक रेडियोले नयाँ नेपाल निर्माणमा रसुवा जिल्ला वासीहरुलाई सचेत जागरुक र कर्तव्यनिष्ठ बनाउनेछ भन्ने कुरामा कसैको दुइमत हुन सक्दैन एफ।एम रेडियोहरु साचालनमा आउने र बन्दहुने क्रम ज्यादै नै बढीरहेको वर्तमान परिपेक्षमा आवश्यक पूर्वाधार र पूर्वतयारी बाट निर्माण गरिने रसुवा सामुदयिक रेडियो हाल नेपालमा साचालनमा रहेको रेडियोहरुको प्रतिनिधित्व रेडियो वा नमुना रेडियो पनि बन्न सक्नेछ भन्ने नजिकैको सम्भावनालाई हामी सबैले आत्मसाथ गर्न जरुरी छ । Subash Agaman(9841464042)

Sunday, March 09, 2008

स्थानीय स्रोत माथि स्थानीय अधिकार र चिलीमे जलविद्युत आयोजना

मुलुक अहिले संघिय लोकतान्त्रिक प्रणालीतिर ढल्कीरहेको छ । के संघियताले मुलुकमा देखिएको सबै समस्याहरु हल गर्छ या गर्दैन सबै अनविज्ञ नै छन् । तर जे होस् संघियताले विशेष सुरक्षित गर्ने विषय हो -ू श्रोतमाथिको स्थानीय अधिकार ।ू नेपालमा हाल सम्म अभ्यास गरिएको ूविकेन्द्रीकरणू प्रणाली आफैमा एकात्मक ढाँचामा थियो र छ पनि । यहि केन्द्रात्मक राज्यप्रणालीका कारण पनि नेपालमा दिगो विकास हुन सकिरहेको छैन । अव पनि संघिय
प्रणाली शब्दमा मात्र संघिय अधिकारमा केन्द्रात्मक भए उही ूहात्ती आयो हात्त आयो फुस्साू भनेझैं कुनै अनुकरणीय परिवर्तनको महसुस नै गर्न पाउने छैनन् नेपाली जनताले ।
स्थानीय स्रोत माथिको स्थानीय अधिकारको पूर्ण सुचिश्चितताले मात्र संघियताको मुल मर्मलाई प्रतिविम्वित गर्दछ । पछिल्लो समयमा समुदायलाई विभिन्न स्रोतहरुको साचालनको अधिकार दिईनु या विकास निर्माणमा जनसहभागिता वढाइनु समाज सुदि्रढिकरणका दृष्टिकोणले राम्रो र सफल रहेका धेरै उदाहरणहरु हाम्रा आँखा अगाडि छर्लङ्ग छन् । सामुदायिक वनको अवधारणाले नेपालका कयौं हेक्टर जंगल विनास हुनबाट जोगिएको छ र यसले वातावरणीय सुधार सन्तुलनमा पुर् याएको योगदानलाई कुनै अर्थसँग दाँज्न सकिँदैन । त्यस्तै सामुदायिक विद्यालयको अवधारणाले वन्द हुने अवस्थामा पुगेका विद्यालयहरुले पुनर्जीवन पाएका छन् । अहिले नेपाल जस्तो आर्थिक विपन्न मुलुकमा सयौंको संख्यामा सामुदायिक रेडियोहरु दर्ता भएका छन् । जब सम्म समुदायलाई प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा विकासका विविध विषयहरुमा समावेश गराइन्न तव सम्म त्यो कामले पूर्णता पाउन सक्दैन । जनसहभागिता र विकास निर्माण एक अर्काका परिपूरक हुन भन्ने यी सफल उदाहरणहरुबाट पाउन सकिन्छ । स्थानीय सहभागिताले विकास निर्माणलाई सहज बनाउन मद्दत पुर् याउँदछ । ूयो हाम्रो सम्पत्ती हो ू भन्ने भावनाको विकास संरक्षणको कर्तव्य वोध स्थानीय सहभागिताले गराउँदछ । यो आजको प्रमुख आवश्यकताको विषय पनि हो ।

DISCUSSION PROGAMME WITH ARJUN Bdr. KARKI, DEAD OF NEA
(RATNA PARK,NEA HEAD OFFICE)
नेपालमा विद्यमान कानूनहरुले जनतामात्र भन्ने धुर्ताईँ गरेर प्रभावीत जिल्लाबासीको यो प्राकृतिक अन्तराष्ट्रिय मापदण्डको स्वभाविक अधिकार हनन् गरेकेा छ । कहाँ कहाँ के के सुधार गरेर हुन्छ यो अधिकारको सुचिश्चितताबाट गरिब जनतालाई बिाचत गराइनु हुँदैन । एक महिनामा देशको संविधन जस्तो कुरा पटक-पटक संशोधन गर्न मिल्छ भने यो त नियमावली न हो । यदि साँच्चिकै जनताको हित चाहने हो भने यो अधिकारको सुरक्षित गर्नका लागि सरोकारवाला सम्बन्धित क्षेत्रहरु जस्तैः नेपाल व्द्यिुत विकास वोर्ड नेपाल विद्युत प्राधिकरण नेपाल धितोपत्र एक्सचेन्ज वोर्ड नेपाल राष्ट्र बैंक नेपाल सरकार जलस्रोत मन्त्रालय आदि ले आजै देखिनै यो अनुकरणीय अभ्यासको थालनी गर्नु जरुरी छ । जनताले साँच्चै नै यी राज्यका निकायहरु जनताप्रति कति बफादार रहेछन् भनेर हेर्ने मौका पनि आएको छ र नेपाली जनताको शिर दक्षता र सुझवुझको सफलतम् नमूना रहेको चिलिमे यो अनुकरणीय प्रेरणाको स्रोत बन्ने र साँच्चै नै विपन्न वर्गको हित सुरक्षित गर्ने सुनौलो मौका किन चुकाउँदै छ
अहिले विश्वमा विकसित भएको विकासको उच्चतम नमुनाको रुपमा पि।पि।पि। अर्थात पब्लिक प्राइभेट र पाटर्नरसिपलाई लिइन्छ । यो विकासको नमुना नेपालमा भरखरै प्रवेश गर्दैछ । पाचवर्षिय योजना सुरु भएको चालिस वर्ष नाघिसक्यो न गरिब नै घटे न त गरिबि नै नेपालका पचहत्तरै जिल्लामा सरकारले हेर्न सक्दैन केन्द्र पुग्न नसकेको जिल्लामा निर्माण गरिएको कुनैपनि योजनामा प्रभावीत जिल्लाबासीका हैसियतले निश्चित हिस्साको भागेदार बनाइने हो भने तल्लो स्तरका जनताले तुरुन्तै जीवनस्तर उठ्ने कुरा प्रष्ट नै छ ।
जनताद्वारा जनताले जनतालाइ नै भन्ने प्रजातान्त्रिक अभ्यासको मुल मन्त्रलाई मध्य नजर गर्ने हो भने नेपाल जस्तो देशमा जिल्लामा भएका सम्पदाको प्रयोगमा सोही जिल्लाका जनतालाई कानुनी दायराबाट सुरक्षित गरी सहभागि गराइनु अत्यन्त आवश्यक छ । अहिले जति पनि योजनाहरु छन् तिनीहरुले स्थानीय सम्पदाहरुको प्रयोग गर्दछन् र न्यून प्रतिशत सेयर जनतामा निष्कासन गर्ने कानुनी प्रावधान छ हो यहिँ नै त्रुटी भएको छ । भन्ने बेलामा जनता मार खाने बेलामा प्रभावीत क्षेत्र र जिल्लाबासी यो जनतामा निस्कासन गरेको सेयरको दश देखि पच्चिस प्रतिशत अनिवार्य रुपमा प्रभावीत जिल्लाका जनतालाई उनीहरुको पहिचान हुने परिचय पत्र जस्तैः नागरिकताको प्रमाणपत्र मतदाता परिचयपत्र लालपूर्जा वा अन्य कागजातको आधारमा सुरक्षित गरिदिुनु अत्यावश्यक छ । यसले विकेन्द्रकरण या संघिय अभ्यासलाई थप मद्दत गर्दछ भने जनताको जीवनस्तर तुरुन्तै उकासिन्छ जनताले तुरुन्तै प्रतिफल प्राप्त गर्दछन् जुन अरु प्रकि्रयाबाट असम्भव प्रायः नै छ । होइन भने विकेन्द्रीकरणको रट सुगा रटाई बाहेक केहि पनि हुन सक्दैन । एउटा जिल्लामा एउटै मात्र योजना पचहत्तरै जिल्लामा गयो भने त्यही एउटै योजना सम्बन्धित जिल्लाबासीका जीवनपरिवर्तनको सूचक हो र कोषे ढुंगा सावित हुनेछ भन्ने कुरामा दुईमत रहँदैन । यो त नीति नियमको तहमा वहस र व्यवस्था हुनैपर्ने कुरा हो । कुनैपनि पब्लिक कम्पनी दर्ता हुँदैमा १० देखि २५ प्रतिशत लगानीको वा मुनाफाको भागेदार प्रभावीत जिल्लाबासीलाई बनाइनुपर्ने बाध्यकारी नियम कम्पनी ऐनमा नै व्यवस्था गरिनु उचित रहन जान्छ । नेपाल सरकारका सम्बन्धित निकायहरु कम्पनी रजिष्टारको कार्यालय राष्ट्रिय योजना आयोग नेपाल राष्ट्र बैंक जलस्रोत मन्त्रालय आदिले यो कुरा आज देखि नै अहिले देखि नै संवेदनसिल भएर वुझेर ततअनुरुपको संसोधन निर्माण या सुधार गरि स्थानीय स्रोत माथिको स्थानीय अधिकारलाई सुरक्षित गर्नु न्यायोचित दुरगामी र अनुकरणीय अभ्यास बन्ने छ । प्राकृतिक न्याय र विश्वव्यापी मापदण्डलाई हेर्ने हो भने पनि यो हुनु अत्यावश्यक छ । यो प्राकृतिक अधिकारको स्वाभाविक अंग हो । प्रभावीत जिल्लालाई विषेशाधिकार सुरक्षित गरिँदा केन्द्रले गाउँ धाउने जरुरत नै पर्दैन गाउँ स्वस्फुर्त रुपमा विकसित भएर केन्द्रमा जोडिन आउँछ ।
DISCUSSION WITH NEA CHAIR MAN
प्रसङ्ग चिलिमे जलविद्युतकोः
एक वर्ष अघि चिलिमे जल विद्युत सरोकार उपभोक्ता समिति नामक संस्थाले जल विद्युत निर्माणस्थलले प्रत्यक्ष प्रभावित तीन गाविसहरु क्रमशः चिलिमे गोल्जो७३घछढद्धस र स्याप्रु गाविसका जनतालाई साधारण सेयर बितरण लगायतका अन्य सुविधाहरु दिइनु पर्ने माग राखी संघर्षमा उत्रेको थियो । जसअनुसार प्रभावित तीन गाविसका जनताको लागि सर्वसाधारणमा जारी गरिने भनिएको कुल २४ प्रतिशत साधारण सेयरमध्ये ८ प्रतिशत सेयर एम्बुलेन्स सेवा निशुल्क बिजुली बत्ती दिने लगायत मागहरुमा सहमती भएका रहेछन् । इद्यपि यी सहमतिका बुँदाहरु ऋझै कार्यन्वयनमा आएको छैन । किन ढिलाइ भयो थाहा भएन । त्यतिखेर प्रभावित जिल्लाबासीको लागि सेयर पाउनु पर्ने भनेर कसैले संघर्ष नगरेको र तीन गाविस बाहेक अन्यलाई प्रभावित जिल्लाबासी मान्न समेत उहाँ तयार नभएको बताउँदै चिलिमे संचालक समितिका अध्यक्ष अर्जुन बहादुर कार्की हामी प्रभावित जिल्लाबासीका मागप्रस्ताव र हकाधिकारप्रति आक्रमक ढंगले प्रस्तुत हुदै आन्दोलन गरे त्यसको प्रतिकार गर्ने पक्षमा आफू जाने कुरा बताउनु भएपछि हामी झनै दुखित भयौं । अनि मनमनै यो पनि लाग्यो आज कहाँ गएका थिए जनताको लागि बलिदान दिने पार्टीहरु त्यतिखेर किन सुते ती किन सम्पूर्ण जिल्लाबासीको हितमा मुख खोलेनन् यो अचम्मको विषय बनेको छ । अनि भन्न मन लाग्यो के जिल्लाको विभिन्नस् थानमा चिलिमे प्रशारण लाइनले प्रभावित पारेको छैन के चिलिमे योजना जानु अघि निर्माण भएकेा त्रिशुली सोमदा७३घछढद्धस सडकको ६० कि।मि। सडक खण्ड पहिले नबनेको भए र चिलिमे ले नै सो बनाउन पर्ने भए त्यसमा लाग्ने खर्च र समयले चिलिमे यो स्थितिमा आउन सम्भव थियो । जिल्लमा भएको निर्माणको पूर्ण फाइदा योजनाले पाउने तर सोही जिल्लावासीले सो योजनामा सहभागीता नपाउने । यो कुन दर्शन ज्ञान वा धारणा हो । पहिले अहिले सहभागीता जनाउने मौका नदिनु योजनाको कमजोरी होइन र । हाल जिल्लावासीको सहभागीतामा कुरा उठ्दा पहिले कहा हुनुहुन्थ्यो जस्ता प्रश्न दुर्गमका जिल्लावासीलाई गरिन्छ भने यो प्रश्नको जवाफ केन्द्रिय नीति निर्माण तर्जुमाकार वा स्थानिय राजनितिकर्मिले अब दिने बेला आएन नर।


हामी आन्दोलन गर्न हैन सहमतिको बाटो खोज्न गएका हौं । चिलिमेले गर्दा भविष्यमा यसको र अन्य योजना७३घटठज्ञसआयोजना प्रभावित नहोस् भनी हामी संवेदनशील छौं । तर सहमतीतिर नगए आन्दोलनको विकल्प हामी प्रभावित जिल्लाबासीसित नभएको यथार्थमा साँचो हो । साँच्चै भन्ने हो भने अध्यक्षज्युको प्रस्तुतीकरण हामी रसुवाबासी केही होइनन् नाथे हुन् भन्ने खालको थियो । हामीले राज्य पुनसंरना र संघीयतामा स्थानीयबासीको स्वयतताको कुरा गर्दा त्यस्तो हुन नसक्ने उल्टै प्रतिप्रश्न गर्नुभयो ।

DISCUSSION WITH CHILIME HYDRO POWER PROJECT MANANGING BOARD
माघ २७ गते चिलिमे कम्पनीको वार्षिक साधारणसभा सम्पन्न भयो । कम्पनीले प्रभावित गाविसका जनताको लागि छुट्याइने भनिएको सेयर पि्रमियम दरमा बेच्ने हो भने यी गाविसका गरिव जनताले त्यो सेयर किन्न सक्ने छैनन् । अध्यक्ष ज्यूका अनुसार यो दर रु। सात सय सम्म हुनसक्ने दावी छ । रु। ७ सयमा पि्रमियम दर कायम भए प्रभावित जिल्लाबासीको हितविपरित मात्र हैन प्रत्यक्ष प्रभावित तीन गाविसका जनताको हित विपरित हुने निश्चित छ । चिलिमे आएर हौसिएको विपन्न रसुवाबासीको दिन कहिल्यै आउने भएन । त्यसकारण हामी दुर्गम नेपाल नामक संस्थाले संघर्ष गर्नु परेको हो । हाम्रो उद्धेश्य रसुवाबासीको हकहित स्थापनाको लागि मात्र नभएर नेपालभरिका जिल्ला-जिल्लामा बन्ने यस्तै योजना७३घटठज्ञसआयोजनाहरुमा स्थानीयबासीको हकहित सुरक्षणको लागि स्पष्ट नीति बनोस् भन्नकालागि हो । यो कुरा चिलिमे लगायतस म्बन्धित निकायहरुले बुझिदिन हाम्रो आग्रह छ ।
स्वदेशी पूंजी र नेपाली प्राविधिकको पहलमा २२ मेगावाट क्षमाताको चिलिमे जल विद्युत कम्पनी निर्माण भएको हो । स्वदेशी पूंजी नेपाली प्राविधिक र सस्तो दरमा विजुली उत्पादन भएको मात्रैले चिलिमे नमुना बनेको होइन । थोरै समयमा नाफा कमाउन सफल भएकोले मात्र पनि यो नमुना भएको होइन । चिलिमे सफल र नमुना हुनुमा कम्पनीका व्यवस्थापक नेपाली प्राविधिकहरु लगानीकर्ताहरुको त भूमिका छ नै प्रभावित जिल्लाबासीको योगदान त्यहा उपलब्ध भएको पुर्वाधार हरुलाई पनि विस्रन मिल्दैन । यदि यो कुरालाई बिसर्िदिने हो भने चिलिमे जल विद्युतप्रति हामी सबैले गौरन्वित हुनुको कुनै अर्थ हुनेछैन । राम्रो कामको जस लिन सबै अघि सर्छन् । बिगि्रए भत्किए दोष अरुलाई थोपार्ने संस्कार चिलिमे कम्पनीका पदाधिकारीहरुमा पनि देखियो । जिल्लाका राजनीतिक दलहरु यसअघि निदाएको पनि देखियो । राम्रो नराम्रो दुवैको जस थोरै धेरै जेजति भएपनि आपसमा बाँड्न सक्नु पर्छ ।
यस्तोलाई पो साँचो अर्थमा नमुना भन्नु पर्ने हैन त तर चिलिमेमा त्यस्तो भएको देखिएन । आयोजना शुरु भएयता चिलिमे कम्पनीलाई रसुवाबासीले कुनै अवरोध खडा गरेको छैन ।



Thursday, December 20, 2007

संविधान सभाको लागि बस साहित्य


पहाडको बाटो डाईभरको मर्म बुझेन कसैले
ट्रकमै जाउ है भनेको कान्छी लगेछ बसैले ।


रिस हाम्रो शत्र होहाँसेर यात्रा गरौ
इराकको पानी पिउँछु म
भ्ाडा दिएर झरौ ।


तेरी मेहरवानीका है बोझ इतनाकी
मै तो उठाने की काविल नही हूँ ।


भजन गाउने ओठ भन्दा
परिश्रम गर्ने हात पवित्र हुन्छ।

सवारी साधनका छाना झ्याल ढोका र विषेश गरि पछाडी लेखिएका यी हरफहरु सन्देश र मनोराजनको तूलनामा कनै मोटा साहित्यिक पस्तक भन्दा कम देखिदैनन् । सवारी साधनमा काम गर्नेहरुले रममाइलो र मन बहलाउनका लागि निजी भावनालाई सवारी साधनमा लेख्ने गरेता पनि यो साहित्यको एक पाटोको रुपमा स्थापित भईसकेको छ । सवारी साधनलाई अक्षरहरुद्धारा रंगिन वनाउने परम्परा र देखासिकी बाट सरु भएकॊ सायरीहरु यत्तबिेला गतिशील साहित्यमा रुपान्तरण भइृ्रसकेका छन् । साहित्य ऐना हो जहाँ भावनाको प्रतिविम्व देखिन्छ र हेरिन्छ । साहित्यलाई काल्पनिक र यथार्थ विषयवस्तुहरुले असर गर्दछ ।

मानव जीवनका उकाली ओरालीहरुमा भोगेका अनुभवहरु सामाजिक जनजीवनका सुख दुःख प्रेम विरह माया पि्रती आदि व्यक्त गरिएका रचनाहरु सवारि साधनमा लेखिने चलन निक्कै प’रानो हो । र आजसम्म पनि प्राथमिकताका साथ प्रचलित रहेको पाईन्छ । यसरी सवारी साधनमा रहने रचनाहरुमा सवारीसाधनकर्मीको आत्मनुभूतिहरु अत्याधिक समेटीएका हुन्छन् । जो अकल्पनिय यथार्थ प्रगतिशील गतिशील ह’न’का साथै जन जिब्रोमा रहेका शब्दहरुलाई आकर्ष रुपमा संयोजन गरि एकै निमेषमा पाठलाई रन्थन्याउन सक्ने शक्ती बोकेको ह’न्छ । ् यी रचनाहरु नै हुन्् ुबस साहित्यु ।वस साहित्य एउटा परम्पराको निरन्तरता सामाजिक जागरणको अभ्यास र समाज परिवर्तनको भद्र आन्दोलन हो । सवारी साहित्य यात्रा साहित्य गतिशिल साहित्य ट्रक साहित्य आदि जे नामले संवोधन गरेपनि यो संबोधनको आशय एउटै रहन्छकी- सवारीसाधनमा लेखिने साहित्यिक महत्वका रचनाहरुलाई एकम’ष्ठ रुपमा प’कारीन’ । तथापी बस अरु सवारी साधनका तुलनामा फरक साधन हो । यो साझा साधन हो जसले मूलत सर्वसाधारण मानिस ओसार पसार गर्दछ । जिप ट्याक्सी भ्यानमा धेरैको पहुँच हुँदैन आवत जावत हुँदैन र ट्रक सामान ओसार पसार गर्ने साधन हो । गरिव देखि धनि सम्मले दुःखको ओराली देखि सुखको उकाली चड्दा प्रयोग गर्ने साझा साधन हो बस । सबैले सरल रुपमा सवार गर्ने साधन र एकै पटक धेरैले सवार गर्ने साधन भएको कारणले ूबसू शब्दलाई सम्पूर्ण यातायातका साधनहरुको प्रतिकात्मक रुपमा समेटी ूवस साहित्यू भनिएको हो । सवारी साधन र यस सँग सम्वद्ध चालक कन्डक्टर खलासी टिकट काउन्टर आदि यसको कार्य क्षेत्र बन्दै आईरहेका छन् ।

उत्तर आध’निकता तर्फ लम्केको नेपाली साहित्यको विकासको निम्ती लोक साहित्य निर्बिकल्प आवश्यता हो । लोक लयमा सरल तरिकले व्यक्त गरिएका अभिव्यक्तीहरु सवारी साधनमा लेखिने ह’दा बस साहित्य लोक साहित्यको अभिन्न पाटो हो । बस साहित्यको इतिहास केलाउने हो भने २००७ साल भन्दा अधि नेपालमा सर्वासाधरणका लागि सवारी साधन पर्याप्तता नभएको र समग्र यतायात क्षेत्रको सम्म’चित विकास नभएकोले बस साहित्यको स’रुवात त्यस पछिल मात्र भएको तथ्यमा द’ई मत छैन । सवारी साधनसँग सम्वद्ध पेशा हाम्रो समाजमा मर्यादित पेशाको रुपमा परिचित हुन सकेको छैन । हाम्रो सामाजिक संस्कारको विकासका लागि खासै संघर्ष भएको देखिदैँन । अधिकांश व्यक्तिहरु मुख्यतः आर्थिक अवस्थाका कारण घरबाट भाग्ने सकभर अरु पेशामा आवद्ध हुन खोज्ने नसके रामरमाईलोमै सवारी साधनमा काम गर्ने संस्कारमा अझै कमी आएको छैन । प्रमाण पत्रिय शिक्षको कमि भएता पनि सानै उमेर देखि सवारी साधनको संगतमा हुर्केका हुनाले तिनिहरुमा यान्त्रिक ज्ञान र अनुभव वढि ह’ने गर्दछ । वहुभाषिक वहुजतिय वहुधार्मिक जनता वसोवास गर्ने नेपालका कुना कुनाको भ्रमण र रहन सहनको अनुभव तिनीहरुमा रहने गर्दछ । यहि उकाली अनि ओरालीका दौरानमा जुन विषयले तिनीहरुलाई छुन्छ त्यहि विषयवस्तुलाई लोक लयमा व्यक्त गर्ने क्षमता ज्यादैनै पं्रशंसनिय छ । तथापी आफन्त जनको यादगार बन्न’ र घरपरिवारबाट विछोडिनुको पिडा यिनीहरुमा वढि ह’नेगरेको छ । तलका हरफहरुलाई यसको प्रतिनिधीका रुपमा लिन सकिन्छ ः-

भावनामा फुल्छ यहाँ वसन्तका फुलहरु
कतै हाँसो कतै आँशु वेदनाका मुलहरु
घरमुनि वगरमा गोला सुसाउँछ
पि्रय तिम्रो सम्झनामा यो आँखा रसाउँछ
।वा।२।ख। ४२१ मिनिवसबाट



केही साथीभाइको हिसावमा गयो
केही अंशवण्डामा गयो
केही जिन्दगीको भोगाईले निकालीदियो
बाँकी शेष तिम्रो सिन्दुरले पुछिदियो
।वा।१।ख। ५९३१ मिनिटाटाबाट
सुवास आगमन